Światy to najstarsze polskie ozdoby świąteczne. Robi się je z opłatków. “Zwyczaj sięga XVII-XVIII wieku”

– Opłatki oraz zwyczaj dzielenia się nimi podczas wieczerzy wigilijnej znany jest w Polsce od XVII-XVIII wieku. Przyjął się najpierw na dworach szlacheckich, później zaś dotarł do miasta, a na koniec trafił też na wieś. Na Podlasiu nastąpiło to w pierwszej połowie XIX wieku – mówi Dorota Kulesza z działu edukacji Podlaskiego Muzeum Kultury Ludowej w Wasilkowie.

W przedświąteczną niedzielę prowadziła w skansenie warsztaty rodzinne, podczas których można się było dowiedzieć m.in., w jaki sposób przed laty wypiekane były opłatki.

– Używane do tego narzędzie nazywane było “żelazkiem”. Były to – zakończone długimi rączkami i połączone ze sobą – żeliwne formy. Jedna forma była płaska, a druga miała wygrawerowane różne wzory, na przykład w kształcie krzyża. Formy wkładało się do pieca, a gdy były już gorące, do tej wygrawerowanej wlewało się ciasto, które trzeba było przycisnąć drugą blaszką – opowiada nasza rozmówczyni.

Zanim to jednak nastąpiło – po to żeby ciasto nie przywierało do form – trzeba je było czymś posmarować. Jako że podczas wigilii obowiązuje post, nie mogło być mowy na przykład o smalcu.

– Używano więc pszczelego wosku, który wkładało się do lnianej ściereczki i w ten sposób smarowało blaszki. Wosk, pod wpływem ciepła, przenikał przez ściereczkę i natłuszczał formy. Swego rodzaju “skutkiem ubocznym” tych zabiegów był fakt, że wypieczone w ten sposób opłatki pachniały lekko miodem – podkreśla Dorota Kulesza.

Po tym jak ciasto (a była to mąka pszenna zmieszana z wodą, w takiej konsystencji jak przy robieniu naleśników) zostało już wlane, formy były zamykane i wkładane do pieca.

– Trzymając za rączkę należało obrócić “żelazko” raz na jedną, raz na drugą stronę. Po chwili pieczenia opłatek był już gotowy. Umieszczało się go w papierku i wkładało do grubej księgi – najczęściej Biblii – żeby się wyprostował, bo gdy był jeszcze ciepły, bardzo szybko zwijał się w rulonik – zaznacza prowadząca warsztaty.

Dodaje, że w taki sam sposób wypiekano również kolorowe opłatki dla zwierząt, z tym że do ciasta należało dodać naturalne barwniki, na przykład sok z buraka czy też z marchewki.

– Pierwotnie wyrobem opłatków zajmowali się zakonnicy i zakonnice, z czasem funkcję tę przejęły również osoby współpracujące z parafiami – organiści czy też kościelni. Po tym, jak opłatki zostały poświęcone w świątyni, ksiądz roznosił je po domach parafian – mówi.

Zaznacza, że choć zgodnie z jedną z teorii, zwyczaj dzielenia się opłatkiem wywodzi się z tradycji dzielenia się chlebem przez pierwszych chrześcijan, to inna teoria mówi o tym, że chlebem dzielono się jeszcze w czasach przedchrześcijańskich i już wtedy stanowiło to symbol pojednania.

– Tak jest i dzisiaj. Dzieląc się opłatkiem wybaczamy sobie nawzajem winy. Przed laty na Podlasiu był taki zwyczaj, że dzielenie się opłatkiem rozpoczynała najstarsza osoba, która zasiadała do wigilijnego stołu. Brała pierwszy opłatek i dzieliła się nim podchodząc do pozostałych osób. Dopiero później pozostali dzielili się między sobą. W niektórych rodzinach jest tak do tej pory, choć to już rzadkość – podkreśla Dorota Kulesza.

Niewielu pamięta też o światach. Czyli, nieznanych w innych krajach, najstarszych polskich ozdobach świątecznych, które wykonywało się z wyciętych fragmentów opłatka, połączonych w przestrzenne kompozycje.

Czytaj też: Choinki brało się na “furę”, przed Bożym Narodzeniem szło na “rybkę”, a do Ogrodu Saskiego by “się pokazać”

– Najczęściej konstrukcje te miały kształt kuli – symbolu świata, którego narodzony w Betlejem Chrystus został królem. Stąd też ozdoby te nazywane były właśnie światami. Niektórzy określali je też mianem wilijek, bo wykonywano je tylko i wyłącznie w wigilię Bożego Narodzenia – zaznacza nasza rozmówczyni.

Ozdoby te – podobnie jak same opłatki – pojawiały w XVII-XVIII wieku najpierw na dworach szlacheckich, by w XIX wieku trafić również pod strzechy. Były szczególnie popularne na Podhalu, Śląsku Cieszyńskim czy też ziemi lubelskiej. Na Podlasie “przywędrowały” na początku XX wieku.

– Przygotowanie światów ze względu na kruchość materiału wymagało skupienia i cierpliwości. Zawieszano je – za pomocą lnianych nici lub końskiego włosia – na choinkach czy na belkach pod sufitem. Oprócz kul robiono też inne konstrukcje, na przykład kołyski dla Jezusa, gwiazdki czy półksiężyce – mówi Dorota Kulesza.

Uczestnicy warsztatów mogli sprawdzić swoje siły w robieniu takich ozdób. Powstało sporo ciekawych konstrukcji.

– Niegdyś wierzono, że obecność w domu światów przynosi szczęście i błogosławieństwo. Stąd też trzymano je jak najdłużej. Nawet – jeśli się nie kruszyły – aż do następnej wigilii. O światach można też przeczytać w polskiej literaturze. Wspomina o nich chociażby Henryk Sienkiewicz w “Potopie”, Władysław Reymont w “Chłopach” czy Juliusz Słowacki w “Horsztyńskim” – podkreśla nasza rozmówczyni.